پیامدهای لغو معافیت تحریمی بندر چابهار

به گزارش «راهبرد معاصر»؛ ایالات متحده اعلام کرد، معافیت تحریم‌های اعطا شده به بندر چابهار را که به وسیله هند در حال توسعه است، لغو می‌کند و به این ترتیب معافیتی که سال ۲۰۱۸ و در دوره نخست ریاست جمهوری دونالد ترامپ ارائه شده بود، پایان می‌یابد. 

پیدایش پاکستان متخاصم پس از تجزیه، ارتباطات زمینی هند با ایران و آسیای مرکزی را قطع کرد

چابهار که در دهانه دریای عمان قرار دارد، نخستین بندر آب‌های عمیق ایران است که این کشور را در نقشه مسیر تجارت جهانی اقیانوس هند قرار می‌دهد. این بندر در غرب مرز ایران با پاکستان، تقریباً تا گوادر (بندر رقیبی که به وسیله چین در پاکستان توسعه یافته است) که در شرق مرز واقع شده است، فاصله دارد. چابهار برای ایران و هند از اهمیت راهبردی برخوردار است. این بندر می‌تواند به تهران در دفع اثرات تحریم‌های غرب کمک کند و مسیر جایگزینی را در اختیار دهلی نو قرار می‌دهد که از پاکستان عبور ‌کند؛ پاکستانی که به هند اجازه دسترسی زمینی برای تجارت با افغانستان و آسیای مرکزی نمی‌دهد.

این بندر همچنین بخشی از کریدور حمل و نقل بین‌المللی شمال-جنوب (INSTC) است، پروژه حمل و نقل چندوجهی که اقیانوس هند و خلیج فارس را از مسیر ایران به دریای خزر و از آنجا به شمال اروپا از مسیر سن پترزبورگ روسیه متصل می‌کند.

چرا دولت ترامپ معافیت‌ها را لغو کرد؟

مشارکت هند در توسعه بندر چابهار از سال ۲۰۰۲ آغاز شد، زمانی که حسن روحانی، مشاور امنیت ملی وقت دولت دولت اصلاحات با براجش میشرا، همتای هندی خود مذاکراتی انجام داد. سال بعد در سفر رئیس جمهور وقت ایران به هند، وی و آتال بیهاری واجپایی، نخست وزیر اسبق این کشور نقشه راه همکاری راهبردی امضا کردند که یکی از پروژه‌های کلیدی آن چابهار بود.

پیدایش پاکستان متخاصم پس از تجزیه، ارتباطات زمینی هند با ایران و آسیای مرکزی را قطع کرد. با وجود این، موضوع تأثیر زیادی بر اقتصاد بسته هند در چهار دهه پس از استقلال نداشت. 

سی راجا موهان، کارشناس مسائل بین‌الملل گفت: تنها پس از دهه ۱۹۹۰، همزمان با گشایش اقتصاد هند و افزایش تعامل با جهان، این کشور به مسیرهای تجاری به عنوان عنصر اصلی راهبرد ژئوپلیتیکی کلان خود نگاه کرد.

هند و ایران پس از تسلط طالبان بر افغانستان سال ۱۹۹۶، همکاری نزدیک‌تری آغاز کردند. هر دو کشور مخالف شبه‌نظامیان افراط گرای ایجاد شده به وسیله پاکستان بودند و از اتحاد شمال به رهبری احمد شاه مسعود حمایت می‌کردند. همزمان با تلاش هند برای عبور از سد پاکستان در دسترسی ترانزیت زمینی به افغانستان، جست وجوی مسیر جایگزین ضروری‌تر شد.

موهان افزود: ساده‌ترین مسیرها برای هند به آسیای مرکزی و روسیه از پاکستان و افغانستان است. بهترین مسیر بعدی از ایران است که به آسیای مرکزی و دریای خزر ارتباط دارد. حتی زمانی که هند به دنبال دسترسی به افغانستان بود، به دنبال چیزی به نام کریدور شمال-جنوب نیز بود که آن را به روسیه و سرزمین‌های اروپایی می‌رساند.

پروژه چابهار پس از آنکه چین توسعه بندر گوادر در پاکستان را به عنوان بخشی از ابتکار کمربند و جاده (BRI) آغاز کرد، برای هند اهمیت بیشتری یافت.

میزان توسعه بندر چابهار

در پروژه چابهار دو بندر مجزا وجود دارد، شهید بهشتی و شهید کلانتری. طبق مقاله «ژئوپلیتیک بندر چابهار برای ایران، هند و افغانستان»، نوشته علی امیدی و گوری نولکار-اوک از دانشگاه اصفهان، سرمایه‌گذاری هند محدود به بندر شهید بهشتی است.

هند، ایران و افغانستان آوریل ۲۰۱۶ توافق‌نامه سه‌جانبه امضا کردند و پس از آن وزارت کشتیرانی هند با سرعت زیادی برای توسعه این بندر تلاش کرد. دسامبر ۲۰۱۷، مرحله نخست بندر شهید بهشتی افتتاح شد و هند همان سال نخستین محموله گندم خود را از چابهار به افغانستان ارسال کرد. دو سال بعد، برای نخستین بار صادرات افغانستان به هند از این بندر انجام شد. هند آن سال چهار محموله از این نوع دریافت کرد.

در همین حال، ژانویه ۲۰۱۵ شرکت India Ports Global Limited (IPGL) ذیل قانون شرکت‌ها مصوب ۲۰۱۳، برای توسعه بنادر خارج از کشور تأسیس شد. دسامبر ۲۰۱۸، IPGL  بخشی از عملیات بندر شهید بهشتی را برعهده گرفت.

طبق اطلاعات وب‌سایت  IPGL، بندر شهید بهشتی در چهار مرحله در حال توسعه است. با تکمیل هر چهار مرحله، ظرفیت بندر ۸۲ میلیون تن در سال با ۳۲ اسکله خواهد بود: ۱۶ اسکله چندمنظوره، ۱۰ اسکله کانتینری، و سه اسکله برای هر کدام از کشتی‌های نفتی و فله خشک.

امیدی و نولکار-اوک در مقاله خود نوشتند: دسامبر ۲۰۱۹ وزیر راه و شهرسازی ایران اعلام کرد، ساخت پایانه مدرن کروز در مرحله نخست، ظرفیت بندر شهید بهشتی را به ۵.۸ میلیون تن افزایش داده است.

چرا توسعه بندر چابهار طول کشیده است؟

هند به طور سنتی در اجرای پروژه‌های زیرساختی بلندپروازانه در همسایگی خود با مشکل مواجه بوده است. از نپال گرفته تا میانمار، سریلانکا و ایران، دهلی تعهداتی در زمینه ساخت پروژه‌های برق، بزرگراه‌ها، راه‌آهن و سایر زیرساخت‌ها داده و هر کدام از این پروژه‌ها به کندی پیش می‌رود یا اصلاً پیش نمی‌رود. با وجود این، به طور خاص‌، موانع ژئوپلیتیکی که بزرگترین آنها رابطه ایران با ایالات متحده است، دلیل اصلی تأخیر بوده‌اند.

پس از توافق ایران-هند سال ۲۰۰۳، با نزدیک‌تر شدن دهلی نو به دولت جورج دبلیو بوش، اقدامات بعدی کند شد. ایالات متحده، ایران را در کنار عراق صدام و کره شمالی کیم جونگ ایل در «محور شرارت» قرار داد و این موضوع دهلی نو را زیر فشار قرار داد تا در روابط خود با تهران کندتر عمل کند.

از نپال گرفته تا میانمار، سریلانکا و ایران، دهلی تعهداتی در زمینه ساخت پروژه‌های برق، بزرگراه‌ها، راه‌آهن و سایر زیرساخت‌ها داده و هر کدام از این پروژه‌ها به کندی پیش می‌رود

روابط ایران و آمریکا پس از امضای برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) در سال 2015، زمانی که باراک اوباما و روحانی، رؤسای جمهور دو کشور بودند، به طور موقت رو به بهبود گذاشت. با وجود این، دولت ترامپ سال ۲۰۱۸ ایالات متحده را از توافق هسته‌ای ایران خارج و تحریم‌هایی را علیه معاملات با تهران اعمال کرد. برای پروژه چابهار نیز به هند «محدودیتی» داده شد، اما ذیل رژیم تحریم‌ها، یافتن تأمین‌کنندگان بین‌المللی برای مواد مورد نیاز برای توسعه بندر دشوار بود. اکنون، حتی این معافیت نیز لغو شده است.

خروج ایالات متحده از افغانستان و بازگشت طالبان به قدرت آگوست 2021، ضربه دیگری به روابط هند و کابل وارد کرد. اوضاع از سال 2022 بهبود یافته است، زمانی که هند سفارت خود را در کابل بازگشایی و اعلام کرد، 200 کرور روپیه کمک توسعه‌ای به افغانستان ارائه خواهد داد.

دهلی نو همچنین ۱۰۰ کرور روپیه برای پروژه بندر چابهار اختصاص داد و سال ۲۰۲۳ اعلام کرد، ۲۰ هزار تن گندم از این بندر به افغانستان ارسال خواهد کرد.

پیام ایالات متحده برای هند

توماس پیگوت، معاون سخنگوی وزارت امور خارجه ایالات متحده در بیانیه‌ای گفت: در راستای سیاست فشار حداکثری رئیس‌جمهور ترامپ برای منزوی کردن ایران، وزیر امور خارجه معافیت تحریمی صادر شده سال ۲۰۱۸ ذیل قانون آزادی و مقابله با گسترش سلاح‌های هسته‌ای ایران (IFCA) برای کمک به بازسازی و توسعه اقتصادی افغانستان را از ۲۹ سپتامبر ۲۰۲۵ لغو کرده است. پس از اجرایی شدن لغو، افرادی که بندر چابهار را اداره می‌کنند یا در سایر فعالیت‌های شرح داده شده در IFCA شرکت دارند، شاید خود را در معرض تحریم‌های IFCA قرار دهند.

این اقدام پس از آن انجام شد که ایالات متحده ۲۲ ژوئن به تأسیسات هسته‌ای ایران حمله کرد تا آنها را نابود کند. گرچه این پروژه ایران را هدف قرار داد، اما بر دسترسی هند به افغانستان و آسیای مرکزی تأثیر منفی خواهد گذاشت. این موضوع مانع بزرگی برای برنامه‌های هند در زمینه توسعه بندر راهبردی چابهار در نزدیکی گوادر پاکستان است.